Arındırma İşlemi Nasıl Yapılmalıdır?

…

Arındırma, herhangi bir şekilde haram unsurlardan kaynaklanan gelirlerin tespit edilip (sevap beklentisi olmadan) sadaka olarak verilerek elde edilen gelirlerin temizlenmesi işlemidir. Günümüzde şirketler ticari ve finansal işlemlerini finansal kurumlar aracılığıyla gerçekleştirdiği için faiz ödemekte veya faiz geliri elde etmektedir. Ayrıca ana faaliyet konuları fıkhi olarak uygun görülen iş alanlarında olsa da bazı şirketler belirli derecede de olsa caiz görülmeyen ürün ve hizmetlerden gelir elde etmektedir. Bu gibi durumlar şirketlerin toplam gelirlerini bir anlamda kirletmektedir. Eğer söz konusu gelirler fıkhi danışma kurulları tarafından belirlenmiş olan eşik değerleri aşmıyorsa caiz görülmeyen gelirler yatırımcılar veya fon yöneticileri tarafından hesaplandıktan sonra sadaka olarak verilmektedir.

Başka bir deyişle arındırma işlemini gerektiren olgu hâlihazırda uygulanan izleme tekniklerinin belirli derecede de olsa İslam dinine göre haram sayılan gelir unsurlarını barındırıyor olmasıdır. İdeal olarak İslami bir yatırımcının elde ettiği gelirlerin tamamen İslami prensiplere uygun yollardan elde edilmesi gerekir. Bu sebeple İslam âlimleri tüm unsurlarıyla İslami prensiplere uymayan hisse senetlerinden elde edilen kâr payı ve sermaye kazancı gibi gelirlerin caiz olmayan kısımlarının arındırılması gerektiğine hükmetmişlerdir.

Aslında gelirlerin arındırılması fikrinin İslam dininde önemli temelleri vardır. Örneğin zekât ibadeti kişinin elde etmiş olduğu gelirin/servetin bir anlamda temizlenmesi anlamına gelir. Bu noktadan hareketle izleme sonucu belirlenen hisse senetlerinden elde edilen gelirlerin haram unsurlardan kaynaklanan kısımlarının hesaplanarak sadaka olarak verilmesi gerekir. Ayrıca bu fonların yatırımcının menfaatine olacak şekilde kullanılması, zekât veya vergi olarak verilmesi caiz görülmemektedir. Burada arındırma ile zekatın farklı şeyler olduğu unutulmaması gereken bir husustur. Zekât mali bir ibadetken, arındırma yukarıda da belirtildiği gibi tam anlamıyla İslami kriterleri karşılamayan bir yatırım aracından elde edilen getirinin haram unsurlardan kaynaklandığı düşünülen kısımlarının sadaka olarak verilmesinden ibarettir.

Teorik olarak açıklanması kolay olsa da arındırılması gereken gelir miktarının hesaplanması oldukça zordur. Bu noktadaki temel problem elde edilen gelirin içeriğindeki haram unsurlardan kaynaklanan miktarın tespit edilmesidir. Örneğin bir süpermarket zincirinin alkollü içecekler veya domuz ürünleri satışından elde ettiği gelirler yiyecek ve içecek satışları kaleminin içinde yer alacaktır. Pratikte örnekleri çoğaltılabilecek bu tip olgular önemli bir problem olarak halen varlığını sürdürmektedir.

Arındırma işleminde benimsenen iki yöntemden bahsetmeden önce her şirkete ait arındırma için gereken uygunsuz gelirin nerden öğrenilebileceğini gösterelim. Uygunsuz gelir oranını için maviyle işaretlediğim en sağ kutucuktan öğrenebilirsiniz. Listeye gitmek için TIKLAYIN

Arındırma işleminde benimsenen iki yöntem bulunmaktadır. Bunlar (i) kâr payı arındırması ve (ii) haram gelir arındırmasıdır. İlk teknikte arındırma işlemi elde edilen kâr payları üzerinden yapılmaktadır. Bu yöntemde toplam gelirler içinde haram unsurlardan kaynaklanan gelirler oransal olarak hesaplanıp bulunan oran elde edilen kâr payları ile çarpılarak sadaka olarak verilmesi gereken fon miktarı hesaplanır. Örneğin bir şirketin toplam gelirini 100.000 TL, faiz gelirini 1.000 TL ve yatırımcının elde ettiği kâr payını 10.000 TL olarak kabul edelim. Buradan faiz gelirinin toplam gelirler içindeki payının %1 (1.000 TL/100.000 TL) olduğu görülür.

Genel kabul görmüş izleme yöntemlerine göre bu oran %5’in altında olduğu için bu şirket diğer koşullar sabit kalmak üzere İslami yatırım için uygundur. Bununla birlikte yatırımcı elde ettiği 10.000 TL kâr payı gelirinin 100 TL’sini (%1*10.000TL) sadaka olarak vermek zorundadır.

İkinci teknik olan haram gelirlerin arındırılmasında haram unsurlardan elde edilen gelirler toplamı toplam hisse senedi sayısına bölünür. Hesaplanan oran elde tutulan hisse senedi sayısı ile çarpılarak arındırılacak fon miktarı hesaplanmış olur. Bir önceki örneğe toplam hisse senedi sayısı 1.000 adet, yatırımcı tarafından elde tutulan hisse senedi sayısı 50 adet bilgileri eklenirse, hisse başına arındırma tutarı 1 TL (1.000 TL/1.000 Adet) olarak hesaplanacaktır. Yatırımcı elinde 50 adet hisse bulundurduğu için sadaka olarak vermesi gereken toplam miktar 50 TL (50 Adet*1 TL) şeklinde hesaplanacaktır.

Haram unsurlardan elde edilen gelirler tam anlamıyla hesaplanmış olsa bile bu gelirler yatırımcılara kâr payı veya sermaye kazancı olarak ulaşabilmektedir. Gelirlerinin tamamını kâr payı olarak dağıtan şirketler açısından çözüm nispeten kolay olsa da özellikle gelişmekte olan piyasalardaki firmalar kâr payı ödemelerinden kaçınmakta ve bu gelirleri sermayelerine eklemektedir. Bu olgu haram unsurlardan elde edilen gelirlerin tekrar yatırıma yönlendirilerek şirketin toplam değerinde pay sahibi olması anlamına gelir. Sonuç olarak böyle bir hisse senedinden elde edilen getirinin tam anlamıyla arındırılması mümkün görünmemektedir.

Uygulama ve hesaplama zorluğundan dolayı arındırma işleminin fon yönetimi veya finansal kuruluşlar tarafından yapılmasını benimseyen yaklaşımlar da bulunmaktadır. Ancak İslami sermaye piyasası araçlarına konvansiyonel yatırımcılar da yatırım yapabilmektedir. Bu olgu göz önüne alınarak arındırma oranı fon veya finansal kurum tarafından açıklanmakta, arındırmanın yapılıp yapılmayacağı ise yatırımcının kendi tercihine bırakılmaktadır. Yatırım fonları açısından ele alınacak olursa ilk uygulamada fonun toplam gelirleri üzerinden fetva kurulu tarafından belirlenen yüzdeye göre hesaplanan tutar bizzat fon yönetimi tarafından sadaka olarak verilmektedir. İkinci uygulamada ise fon yöneticileri tarafından belirli periyotlarda hisse senedi başına belirlenen arındırma oranına göre yatırımcı, gelirlerinden sadaka olarak vereceği miktarı kendisi hesaplamaktadır.

Arındırma işlemiyle ilgili bir başka problem noktası da hisse senetlerinin el değiştirmesiyle ilgilidir. Arındırma işlemi belirli dönemlerde yapıldığı için sadece işlem esnasında hisseyi elinde tutan yatırımcının elde ettiği gelirler arındırılmakta, diğer yatırımcılar etkilenmemektedir. Bu sebeple getiri elde edilsin veya edilmesin hisse senetlerinin elde tutulduğu süre ile orantılı hesaplamaların yapıldığı arındırma teknikleri benimsenmeye başlanmıştır.

Kaynak: Mevlüt Camgöz – İslami Hisse Senedi İzleme Metodolojisi